Để hồ chứa, thủy điện không thành 'bom nước'

Đợt mưa lũ lịch sử ở miền Trung vừa qua là phép thử năng lực quản trị rủi ro của hệ thống hồ chứa. Trong vài ngày, hàng chục hồ thủy điện, thủy lợi buộc phải xả lũ với lưu lượng khổng lồ, khiến hạ du ngập sâu. Dư luận đặt câu hỏi: liệu chúng ta đã thực sự quản lý những “bom nước” này bằng tư duy mới trong bối cảnh biến đổi khí hậu khắc nghiệt?

“Lá chắn” thành mối nguy

Theo thống kê của Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và Thị trường điện quốc gia (NSMO), Bộ Công Thương, do tác động của các đợt mưa lớn kéo dài, số lượng hồ chứa phải xả điều tiết ở mức rất cao. Đỉnh điểm như ngày 20/11, có tới 93/122 hồ trong hệ thống phải xả. Riêng hồ thủy điện sông Ba Hạ phải xả lũ với tổng lưu lượng khoảng 16.070 m3/s, tương đương hơn 30 lần lưu lượng chạy máy, đưa tổng công suất các hồ thủy điện đang xả lên đến khoảng 16.400 MW, trên tổng số 19.600 MW thủy điện toàn hệ thống. Những con số này cho thấy toàn bộ “hàng rào” hồ chứa đã bị đẩy đến sát ngưỡng chịu đựng.

Chuyên gia thủy lợi Nguyễn Tài Sơn cho rằng, với đặc trưng địa hình Nam Trung bộ hẹp và dốc, khu vực này gần như không có điều kiện để xây dựng các hồ chứa có dung tích cực lớn như ở miền Bắc hay Tây Bắc. Năng lực cắt lũ của các hồ ở miền Trung vì thế vốn đã hạn chế so với quy mô lưu vực, nay lại phải đối mặt với những trận mưa vượt xa mọi giá trị thống kê trong nhiều thập kỷ.

Theo ông Sơn, lượng mưa đo được tại Gia Lai và Khánh Hòa từ 200 mm đến 1.735 mm chỉ diễn ra trong vài chục giờ đã tạo ra một khối nước khổng lồ dội xuống toàn bộ lưu vực, khiến cả hệ thống phòng thủ tự nhiên lẫn nhân tạo đều quá tải. Riêng tại hồ sông Ba Hạ, chỉ trong 48 giờ đã có khoảng 1,98 tỷ m3 nước đổ về trong khi dung tích khả dụng của hồ ở thời điểm đó chỉ 66,2 triệu m3.

“Với tỷ lệ chênh lệch khủng khiếp như vậy, lựa chọn duy nhất để bảo vệ an toàn đập là xả lũ. Không một công trình nào trên thế giới có thể ôm nổi lượng nước vượt xa nhiều lần dung tích điều tiết như thế. Trong bối cảnh đó, nếu chỉ trông chờ vào hồ chứa để chắn lũ là không khả thi”, ông Sơn nhấn mạnh.

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, nhận định đợt mưa lũ vừa rồi là một hiện tượng cực đoan điển hình. Các số liệu thống kê cho thấy đây là loại mưa “mấy chục năm mới xảy ra một lần”. Nguy hiểm hơn, mưa lại diễn ra theo cơ chế “lũ kép”: một đợt chưa kết thúc đã xuất hiện đợt khác, khiến lưu vực không có thời gian xả bớt nước lũ.

Theo các chuyên gia, việc vận hành hồ chứa, hồ thủy điện còn nhiều lỗ hổng khiến nguy cơ thành "bom nước" trong mùa mưa lũ.

Điều đáng nói, trong khi thực tế ngày càng xuất hiện nhiều dạng “lũ kép”, lũ chồng lũ, thì cách tiếp cận thủy văn và quy trình vận hành của các hồ chứa lớn hiện vẫn chủ yếu dựa trên mô hình “lũ đơn”. Nhiều trận mưa lũ đã vượt cả tần suất kiểm tra 500 năm, nhưng tiêu chuẩn tính toán, phương pháp thiết kế hiện tại chưa theo kịp với sự thay đổi nhanh chóng do biến đổi khí hậu.

“Mưa lũ là yếu tố bất khả kháng, nhưng nếu hệ thống tiêu chuẩn và mô hình vẫn đứng yên trong khi khí hậu thay đổi, thì rủi ro chắc chắn sẽ không dừng lại ở mức thiên tai, mà sẽ trở thành thất bại trong quản trị rủi ro”, ông Dũng nhận định.

Vận hành còn nhiều lỗ hổng

Theo ông Dũng, câu chuyện vận hành hồ thủy lợi và thủy điện hiện nay ở Việt Nam xảy ra nghịch lý, khi rơi vào tình cảnh… “ai cũng đúng”. Chủ đập thủy điện khẳng định họ vận hành đúng quy trình. Ban chỉ huy phòng chống thiên tai cũng nói họ hạ lệnh xả lũ đúng thẩm quyền. Vấn đề nằm ở chỗ: quy trình là do con người xây dựng, và trong nhiều trường hợp, quy trình chưa được thiết kế với đầy đủ công cụ khoa học để hỗ trợ ra quyết định sớm, ra những quyết định khó trong điều kiện rủi ro cao.

“Với một hồ chứa đơn lẻ, bài toán đã phức tạp. Với một lưu vực có nhiều hồ bậc thang, việc xác định hồ nào xả trước, hồ nào xả sau, xả với lưu lượng bao nhiêu để tổng tác động xuống hạ du không vượt quá ngưỡng chịu đựng lại càng khó gấp nhiều lần. Trong khi đó, việc quản lý hiện nay khá phân tán”, ông Dũng nói.

Cũng theo ông Dũng, Bộ NN&MT chịu trách nhiệm vận hành 4 hồ thủy lợi lớn; Bộ Công Thương tư vấn vận hành cho trên 30 hồ thủy điện được phân cấp; số còn lại, việc ra quyết định vận hành thuộc thẩm quyền chủ tịch UBND tỉnh. Ở Trung ương, đã có một số đơn vị tư vấn, tham mưu cho bộ, nhưng ở cấp tỉnh, đa số vẫn thiếu một bộ phận chuyên trách như vậy. Điều này dẫn đến tình trạng vừa thiếu công cụ, vừa thiếu người cầm công cụ.

Mặc dù Đài Khí tượng Thủy văn quốc gia có thể đưa ra dự báo mưa lớn trong lưu vực vài ngày tới, nhưng những câu hỏi then chốt như: khi nào lũ về tới hồ, lưu lượng bao nhiêu, nếu xả theo các kịch bản khác nhau thì mực nước hạ du sẽ lên tới đâu, người dân có bao nhiêu thời gian để di dời… vẫn chưa được trả lời một cách hệ thống.

“Muốn thay đổi điều này, phải xây dựng một ‘bộ não kỹ thuật’ thật sự cho từng lưu vực, từng vùng, nơi tích hợp dữ liệu địa hình, lịch sử lũ, đặc điểm thủy văn, khí hậu và được trang bị mô hình toán hiện đại. Khi có dự báo mưa, các chuyên gia dựa trên mô hình để tính toán các thông số lũ, đề xuất kịch bản vận hành khác nhau cho lãnh đạo địa phương. Không thể chỉ ‘nhìn trời nhìn đất’ rồi ra quyết định vận hành”, ông Dũng bày tỏ.

Chuyên gia Đào Xuân Học cho rằng, về nguyên tắc, quy trình vận hành các hồ chứa đã được quy định rõ: đầu mùa mưa, hồ phải hạ thấp mực nước để tạo dung tích đón lũ; giữa mùa, việc xả nước phải đảm bảo nguyên tắc “không lớn hơn lưu lượng đến hồ”; cuối mùa, hồ được phép tích nước lên mức dâng bình thường để phục vụ phát điện và cấp nước mùa khô.

Ngập lụt diện rộng tại khu vực miền Trung vừa qua là lời cảnh báo về việc vận hành hồ chứa trước xu hướng cực đoan của thời tiết.

Tuy nhiên, đợt lũ vừa qua lại xuất hiện vào giai đoạn cuối vụ - thời điểm các hồ đều đã tích đầy nước. Dung tích phòng lũ vì thế gần như không còn, khiến công trình mất khả năng điều tiết.

Đáng chú ý, phần lớn các hồ thủy điện do doanh nghiệp đầu tư, nên mục tiêu ưu tiên hàng đầu vẫn là hiệu quả phát điện. Khi được yêu cầu hạ mực nước đón lũ, nhiều đơn vị thường chần chừ vì lo thiếu nước phát điện nếu mưa không tới, dẫn tới thiệt hại kinh tế.

Sự chậm trễ đó khiến “cửa sổ vàng” để cắt giảm lũ bị bỏ qua và chỉ cần một đợt mưa cực đoan xuất hiện, hồ dễ rơi vào thế bị động, buộc phải xả khẩn cấp với lưu lượng lớn, tạo áp lực cho hạ du. Do đó, muốn chấm dứt vòng luẩn quẩn này, cần thay đổi đồng thời ở cả cơ chế vận hành, giám sát và lợi ích kinh tế nhằm khuyến khích các chủ đập chủ động hạ mực nước đón lũ mà không lo mất lợi nhuận.

Mưa lũ cực đoan phơi bày lỗ hổng vận hành hồ thủy lợi, thủy điện

Nếu các hồ thủy điện tham gia tích cực hơn vào nhiệm vụ phòng chống lũ, hiệu quả bảo vệ vùng hạ du sẽ được nâng lên đáng kể, đặc biệt trong những trận...

Bấm xem >>