Thấp thỏm vì lắp điện mặt trời tự dùng

Lắp điện mặt trời được hai năm, chị Hải An mới biết phải đăng ký với cơ quan chức năng, thậm chí có thể bị phạt nếu không thực hiện.

"Luật không có ngay từ đầu, giờ chúng tôi lắp rồi mới có đề xuất phạt. Mức phạt thế nào không rõ khiến gia đình chỉ biết thấp thỏm chờ đợi", chị An, 50 tuổi, ở Hải Phòng nói.

Năm 2023, gia đình chị đầu tư 115 triệu đồng lắp hệ thống điện mặt trời mái nhà gồm 12 tấm pin và pin tích trữ 6 kWh. Hóa đơn tiền điện mùa hè từ mức 6 triệu đồng mỗi tháng giảm còn 80.000 đồng. Mùa đông, cả nhà chỉ tốn khoảng 20.000-30.000 đồng. Chị Hải An tính sau 3-4 năm có thể hòa vốn. "Cơn bão Yagi năm 2024 khiến toàn thành phố mất điện, nhà tôi vẫn sáng đèn, các thiết bị hoạt động bình thường", chị nói.

Niềm vui dùng điện giá rẻ chưa lâu, chị An lại lo lắng khi nghe tin EVN đề xuất xử phạt các hộ không đăng ký. Chị lo bị truy thu vì hệ thống của gia đình lắp từ đầu năm 2023, trước khi có đề xuất này.

Nỗi lo của chị An cũng là tâm trạng chung của 6 người bạn cùng lắp điện mặt trời ở Hải Phòng. Ngoài sợ bị phạt họ còn e ngại thủ tục đăng ký phức tạp.

Chị Thúy Mai, 40 tuổi, chủ một hộ kinh doanh ở Gia Lai, cũng giảm hóa đơn tiền điện từ 3 triệu đồng xuống còn 200.000 đồng mỗi tháng nhờ hệ thống điện mặt trời lắp năm 2023. Với suy nghĩ "lắp điện trên mái nhà mình, không ảnh hưởng lưới quốc gia", chị đã không thông báo. Nay, chị lo việc hợp thức hóa sẽ phức tạp, thậm chí bị phạt.

Hệ thống điện mặt trời mái nhà tại một hộ gia đình tại miền Bắc, tháng 6/2025. Ảnh: Phương Anh

Cuộc tranh luận về việc có phải xin phép để lắp điện mặt trời trên mái nhà mình hay không đang diễn ra sôi nổi trên các diễn đàn.

Thực tế, nhu cầu sử dụng điện mặt trời mái nhà tại Việt Nam ngày càng tăng. Cả nước hiện có hơn 103.000 hệ thống với tổng công suất trên 9.500 MW. Theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030, 50% các tòa nhà công sở và 50% nhà dân sử dụng điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu. Phía EVN giải thích quy định đăng ký nhằm giúp cơ quan quản lý nhà nước nắm bắt quy mô, đảm bảo an toàn vận hành hệ thống điện quốc gia.

Trên thế giới, các hộ gia đình lắp đặt hệ thống điện mặt trời bắt buộc phải đăng ký. Tại Mỹ, hộ gia đình phải đi qua hai cửa cấp phép. Đầu tiên là xin giấy phép từ chính quyền thành phố hoặc hạt, để đảm bảo hệ thống tuân thủ Mã Điện Quốc gia (NEC), quy chuẩn phòng cháy chữa cháy và an toàn kết cấu. Tiếp đó là ký hợp đồng đấu nối với công ty điện lực địa phương, trong đó quy định rõ các tiêu chuẩn kỹ thuật an toàn, yêu cầu lắp công tơ hai chiều và thiết bị chống phát ngược lên lưới khi lưới điện gặp sự cố.

Hay ở Đức, tất cả hệ thống điện mặt trời, dù lớn hay nhỏ, đều phải đăng ký với Cơ quan Mạng lưới Liên bang trước khi vận hành để đảm bảo lưới điện ổn định. Nhiều nước EU đã đơn giản hóa thủ tục, nhưng bước đăng ký để được quản lý là không thể bỏ qua.

Luật sư Diệp Năng Bình, Trưởng Văn phòng luật sư Tinh Thông Luật, cho rằng việc đăng ký không phải quy định "làm khó" người dân. Theo ông, đây là yêu cầu kỹ thuật bắt buộc để đảm bảo an toàn cho lưới điện quốc gia và chính người dùng.

"Mỗi hệ thống điện mặt trời mái nhà, dù nhỏ, cũng là một nguồn phát điện. Khi hàng chục nghìn nguồn phát không được đăng ký cùng hoạt động, chúng có thể gây ra các sự cố như quá tải cục bộ, ảnh hưởng đến chất lượng điện áp", luật sư Bình phân tích. Do đó, việc đăng ký giúp ngành điện có dữ liệu để vận hành lưới điện một cách an toàn và hiệu quả.

Theo luật sư Bình, với các hộ đã lắp đặt từ trước, chỉ cần chủ động thông báo cho các đơn vị liên quan. Ông cho rằng cơ quan quản lý cần thiết kế quy trình đăng ký đơn giản, minh bạch, có thể thực hiện hoàn toàn trực tuyến.

"Cần tránh cơ chế xin cho, người dân chỉ cần thông báo. Chế tài chỉ nên áp dụng khi có hành vi gây rủi ro thực sự cho hệ thống điện hoặc an toàn cộng đồng", ông Bình nói.

Thực tế, việc đăng ký, thông báo khi lắp điện mặt trời mái nhà tự dùng đã được nêu tại Nghị định 58/2025 về phát triển năng lượng tái tạo và Nghị định về phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu hồi 2024 nhưng chưa được truyền thông rộng rãi dẫn đến việc nhiều người không biết. Các nghị định này cũng không có chế tài với những trường hợp không đăng ký, thông báo.

Theo hướng dẫn của EVN, người dân, doanh nghiệp lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà công suất dưới 100 kW chỉ cần thông báo tới Sở Công Thương, công ty điện lực địa phương. Sau đó, chờ xác nhận từ cơ quan quản lý và hộ gia đình có thể tự chủ nguồn điện của mình. Họ cũng cần tuân thủ quy định về xây dựng, phòng cháy chữa cháy, bảo vệ môi trường.

Theo ông Nguyễn Quốc Dũng, Trưởng ban Kinh doanh EVN, sau khi Nghị định 58 được ban hành, EVN đã thiết lập các công cụ hỗ trợ để người dân có thể dễ dàng thông báo việc lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà. Người dân có thể thông báo qua các kênh như website, ứng dụng di động, hoặc phương thức trực tuyến khác.

"Hiện nay, hệ thống tiếp nhận thông báo đã vận hành ổn định, tạo thuận lợi tối đa cho khách hàng", ông Dũng khẳng định.

Một hệ thống điện mặt trời được lắp hoàn thiện trên mái nhà một hộ gia đình ở Gia Lai năm 2025. Ảnh: Công ty điện mặt trời Kiên Khang ở Gia Lai

Đây cũng là mong muốn của chị Hải An. Chị không ngại đăng ký nhưng cần văn bản hướng dẫn rõ ràng, thủ tục nhanh gọn. "Nút thắt lớn nhất hiện nay là lộ trình xử lý cho các hệ thống đã tồn tại. Chính sách cần đề cao sự tiện lợi cho người dân thay vì các quy định dài dòng, gây mệt mỏi", chị nói.

Thị trường điện mặt trời đang tăng trưởng mạnh. Công ty điện mặt trời Kiên Khang ở Gia Lai cho biết lượng khách hàng tăng 50-70% trong 9 tháng đầu năm. Giám đốc Nguyễn Việt Tân cho biết xu hướng này xuất phát từ chính sách khuyến khích của nhà nước nhằm giảm tải cho lưới điện quốc gia.

Để tránh phiền phức cho khách hàng, công ty ông Tân sẽ hỗ trợ khách hàng làm thủ tục thông báo với Sở Công Thương.

Chuẩn bị lắp đặt điện mặt trời, chị Thanh Hoa, 35 tuổi, Nghệ An đã yêu cầu đơn vị thi công hỗ trợ thủ tục đăng ký. Chị cho rằng việc ban hành quy định là cần thiết để quản lý hiệu quả hơn.

"Tuy nhiên, sự rõ ràng trong hướng dẫn và thái độ hợp tác, không trừng phạt từ cơ quan quản lý sẽ là chìa khóa để giải tỏa nỗi lo này", chị Hoa nói.