Chuyện xóm Chì ngày ấy, bây giờ

Đã gần năm nay, vợ chồng Cường không còn lặn ngụp ở dòng kênh Đôi hay những con kênh khác. Cả hai lên bờ đi quét rác mướn và phụ hồ. Những lúc vật vã với con đường mưu sinh, hai vợ chồng lại ước ao, giá còn chiếc xuồng nhỏ để tiếp tục mò chì thì...

Kiếm sống đáy kênh

Trước đây, tình cờ ghé ngang xóm Chì, một cảnh tượng nhộn nhịp vào khi nước ròng. Trai gái, già trẻ quây quần quanh năm bảy chiếc xuồng lặn ngụp, đào đãi dọc một đoạn kênh. Thanh niên trai tráng, hơi lặn dài bơi ra giữa dòng, phụ nữ hoặc kẻ yếu hơn, mon men trong bờ. Thứ đào đãi lên trông giống như sạn và nặng, được gọi là xỉ chì. Mặc kệ bao mùi xú uế từ dòng kênh ô nhiễm, ai cũng tất bật vì con nước chỉ ròng vài ba tiếng đồng hồ.

Đối diện chợ Phạm Thế Hiển, phường 4, quận 8, TP.HCM, xóm Chì nằm chênh vênh sát kênh Đôi, nơi đây có nghề nấu chì và khoảng gần hai chục năm có thêm nghề mò chì, đãi chì. Ngày xưa, từ thời Sài Gòn cũ đến sau này, đây là nơi người ta gom bình ắcquy phế thải về gỡ chì nấu lại. Sau khi lấy chì, phần xỉ họ đổ luôn xuống kênh. Dần dà, hàng ngàn tấn xỉ dưới lòng kênh bỗng trở thành mỏ khi ai đó nghĩ ra cách mò lại phần đổ đi, mang lên nấu tiếp, kiếm chút chì sót. Chừng đâu chục năm trước, cạnh xóm chì xuất hiện vựa mua xỉ chì. Ban đầu giá chỉ vài trăm đồng một ký, sau đó vựa khác cạnh tranh, có lúc xỉ lên tới 1.500 đồng/ký. Dân mò hỏi mua làm chi, vựa nói bán cho Trung Quốc làm pháo.

Cường là dân Sài Gòn gốc, nhà ở khu Bình Hưng, 13 năm trước, lấy vợ và ở rể tại xóm Chì, cả hai mù chữ, vợ hơn chút đỉnh: biết viết tên mình. Nay 32 tuổi, ba mặt con, Cường ở rể ngay nhà ông già vợ, tên Bẹ, một thợ lặn xỉ chì kỳ cựu. Ông Bẹ giờ đã gần 60 tuổi, ngoài nghề lặn, người cha của sáu cô con gái này còn giỏi luôn nghề nấu chì và rất cưng rể. Thế là Cường bước vào nghề ngụp lặn cùng với vợ và học nấu chì.

Đời sống xóm Chì những năm trước, thợ mò lặn một hơi thật dài dưới dòng nước đen, cào đất đá vô rổ. Hy vọng hình ảnh này không trở lại với những con người này. Ảnh: Phan Quang

Như hàng chục gia đình ở đây, hai vợ chồng sắm chiếc xuồng, bất kể ngày đêm, mỗi khi nước ròng là chèo ra giữa kênh, chồng lấy hơi lặn xuống gần 4m nước, cầm theo cái rổ lớn đã cột dây thừng, cào đất đầy và ngoi lên. Người vợ ở trên lôi rổ lên xuồng, đổ ra và đãi lấy xỉ. Vật lộn chừng ba tiếng, cả hai dong xuồng về. Mỗi buổi như thế, vợ chồng kiếm dăm trăm ngàn đồng. Những lúc trên bờ, Cường đi nấu chì mướn, tiền nhiều nhưng độc hại, sau ngán vì bệnh, cậu bỏ. Ngoại trừ phần dơ dáy và bệnh tật sau này, với gia đình nhỏ, vậy là đủ và tự do.

Lần lượt ba đứa trẻ ra đời, cách đều bốn năm, nay năm thành viên vẫn ở ké nhà ngoại. Hai năm trở lại đây, một biến cố đã đẩy xóm mò chì lên bờ. Thấy việc ngụp lặn sống cũng được, nhiều người đến mò. Giữa lòng kênh sâu, đòi hỏi thợ lặn phải giỏi, người kém hơn, bèn vô gần bờ mò cho dễ. Đào đãi mãi ven bờ, đến hôm một căn nhà trên kênh bỗng sụp xuống. Chính quyền vào cuộc, ra lệnh cấm và lên kế hoạch giải toả xóm chì.

Cường chưa bỏ cuộc, hai vợ chồng vẫn lén ra giữa dòng đào bới, chuyển việc sang làm đêm là chính. Là thợ lặn giỏi, dù đã vài lần phải đi cấp cứu khi đang lặn bỗng tê lạnh hay xì máu tai, Cường vẫn bám trụ đến khi cái xuồng nát vỡ thành mấy mảnh, cả hai mới thôi nghề. Ngày giải toả cũng đến, nhà ông Đáng, ông Năm, ông Sắt… bị dỡ trước. Gọi là nhà cho sang, đó chỉ là những cái chòi tạm bợ cất bằng tôn trên nền cừ tràm gie ra kênh, vì thế, chính sách đền bù, hỗ trợ tới nay cũng chưa rõ ràng. Gia đình những thợ lặn này được đưa lên ở tạm tại một chung cư tận xã Vĩnh Lộc B (Bình Chánh). Ngày ngày, họ quay lại nơi cũ, ai kêu gì làm nấy, nhưng đến trưa hầu hết lại ghé về xóm Chì, kiếm chòi nào chưa bị dỡ ngả lưng, nhìn dòng kênh và tám chuyện.

Cố để đổi thay!

Như những người không còn chỗ ở xóm chì, Cường lên bờ, thời gian đầu đi quét rác mướn, mò phế liệu, sau xin phụ hồ, bữa đực bữa cái, công ngày 150.000 – 170.000 đồng, vợ thất nghiệp. Có người quen rủ lên Đồng Nai nấu chì mướn, Cường đi được hơn tháng về đổ bệnh, sau phải bỏ dù nấu xong một mẻ chì bây giờ chủ trả công hơn 3 triệu đồng. Vợ con đói khát, ăn ké mãi ông ngoại cũng kỳ, trở lại dòng kênh không được vì xuồng đã bể, quẫn bách đủ đường. Một ngày dại dột hồi năm ngoái, Cường leo lầu 3 chung cư kế đó và lao mình xuống, may thay có người kịp kéo lại được. Kỷ niệm sống chết đó được đánh dấu bằng một vết khâu dài thượt dọc háng vì vướng vào lan can.

Ngay những ngày đầu của tháng 8, xóm chì suýt mất thêm một mạng người. Con bé mới hơn một tuổi, đang đi chập chững thì bước lọt xuống cái lỗ chó, rơi tủm xuống kênh, chìm nghỉm. Cha mẹ nó đổi nghề, đi qua Chợ Lớn làm mướn, đứa lớn mới sáu tuổi ở nhà trông em. May sao một bà hàng xóm ngó thấy, nhảy xuống mò, cứ theo vệt tăm sủi lên mà vớt kịp. Ngày trước, lúc các lò nấu chì còn đỏ lửa nhiều, thỉnh thoảng lại có đứa trẻ chết. Nguyên do, khi người ta gỡ ắcquy, có một chất bột trắng trong đó, có vị ngọt như đường, trẻ con thấy ngon, chấm bỏ vào miệng, một lúc là xong. Người đã vậy, vật cũng không khác, cả xóm chì chẳng có chó vì ít bữa lại có con chết khi liếm phải thứ bột trắng kia.

Chẳng rõ Cường có bị nhiễm độc chì hay do ngấm thứ nước thúi dưới kênh, da càng ngày càng xảm, tóc rụng sói đầu, so với hồi sáu năm trước, sức xuống nhiều. Mấy đứa con cứ đẹt lại, hay bệnh vặt. Cường gật gù, chắc do mấy năm đi nấu chì, rồi kể tên mấy người nấu đã mất sớm, bác sĩ không tìm ra bệnh. Ông Bẹ, cha vợ Cường cũng bỏ luôn nghề lặn sau khi hai người bạn lặn cùng lứa ở kế nhà lần lượt đột tử ở tuổi ngoài 50. Cả hai đều thấy mệt, nằm ngủ rồi đi. Có lẽ, những năm tháng lặn ngụp cùng với khói chì trong các mẻ nấu đã cắt ngắn đời họ.

Biết thế, nhưng Cường vẫn ước có được một cái xuồng, giá mua lại bây giờ chừng ngoài 2 triệu đồng. Mấy hôm nay, Cường lượm ở đâu về cái bồn tắm lủng đít, lui cui trám lại. “Em tính thả lưới kiếm cá bán”, Cường khoe. Nhưng không biết chiếc bồn tắm thủng kia có đủ lớn làm xuồng giăng câu hay không?