Sự hỗn loạn của giá trị

Trải nghiệm của tôi trong lần cuối cùng ở Hà Nội là cảm giác sợ hãi. Khi tôi trở về khách sạn lúc nửa đêm và chuẩn bị băng qua con phố Lý Thái Tổ xinh đẹp, hàng chục chiếc xe máy bất ngờ xuất hiện, gầm rú trong một cuộc đua điên cuồng và nguy hiểm đến tính mạng.

Tôi đã chứng kiến nhiều cuộc đua vô lý như vậy khi sống ở Hà Nội trước năm 2010, nhưng lần này "trò chơi" có vẻ hoang dã hơn. Tôi vô cùng kinh ngạc, những tay đua bây giờ bao gồm cả những cô gái trẻ, hai người trên một xe máy, hành xử nguy hiểm như những gã trai và không ai đội mũ bảo hiểm. Với tốc độ điên cuồng và những màn nhào lộn để đeo bám đội bị truy đuổi, nguy cơ tai nạn là rất cao.

Đám đông trong nháy mắt biến vào bóng tối của màn đêm, nhanh như khi nó xuất hiện. Khi con phố yên tĩnh trở lại, tôi bắt đầu tư lự. Những người trẻ tuổi này được tận hưởng những cơ hội mà cha mẹ họ không có thậm chí cả trong mơ. Các thế hệ trước đã đi qua bao khó khăn của hai cuộc chiến và thời kỳ bao cấp, thế hệ mới có thể học tập, thành công, giao lưu, du lịch... tại sao họ lại mạo hiểm cuộc sống của mình một cách vô cớ như vậy?

Bất chợt, không thể không nghĩ về một người bạn Việt Nam thân thiết, gần với tuổi của tôi. Khi bà còn là một đứa trẻ, các vụ đánh bom của Mỹ leo thang, trường học của bà đã bị sơ tán khỏi Hà Nội. Đó cũng là một chuyến đi đêm nguy hiểm trên xe hai bánh, nhưng ở dạng khác. Bà và các bạn cùng lớp đã sống một thời gian dài với nông dân, vài tuần một lần đạp xe trở về thành phố cùng giáo viên của họ, chỉ để được ở cùng cha mẹ trong vài giờ. Họ đã đạp xe trong đêm tối để có thể trở lại nơi sơ tán vào lúc bình minh.

Công an Bến Tre bắt 40 quái xế tổ chức cổ vũ và đua xe trái phép. (Ảnh minh hoạ)

Nhớ đến câu chuyện này, tôi cảm thấy hoang mang làm thế nào mà một cuộc sống dễ dàng hơn nhiều lại dẫn đến những giá trị rối bời như vậy? Tôi cũng nghĩ về nhiều dấu hiệu của đổ vỡ xã hội khác mà tôi thường nghe như sự bùng nổ về số vụ ly hôn, sự gia tăng theo cấp số nhân của những vấn đề phù phiếm, chủ nghĩa tiêu dùng nhằm gây ấn tượng với người khác, sự phụ thuộc vào nợ nần hơn là lao động. Chắc chắn những vấn đề này đã tồn tại trong mọi thời đại, nhưng chúng dường như trở nên trầm trọng hơn trong giới trẻ ở thời kỳ kinh tế tăng trưởng nóng.

Đây không chỉ là vấn đề của riêng của người Việt. Vào những năm 1950, bộ phim Nổi loạn vô cớ (Rebel without a cause) cho thấy những thanh niên giàu có đã mạo hiểm cuộc sống của họ như thế nào với trò "Chicken game". Trong một "Chicken game", hai tay đua lao thẳng về phía nhau trên một cung đường khốc liệt cho đến khi một hoặc cả hai có thể chết. Những chiếc xe đắt tiền mà những thanh niên giàu có này dùng để mạo hiểm cuộc sống nằm ngoài tầm với của một người lao động Mỹ trung bình bấy giờ.

Bộ phim rất thành công này đã mô tả sự suy đồi đạo đức của một nhóm rất giàu có trong xã hội. Nhưng người ta nói rằng James Dean, diễn viên ngôi sao thủ vai nam chính đã chết trong một tai nạn trên đường ở tuổi 24, trước khi phim được phát hành. Anh cũng đã bị mê hoặc bởi những chiếc xe hơi đặc sắc và tăng tốc vô thức.

Vào những năm 1980, đến lượt Tây Ban Nha trải qua một thời kỳ hỗn loạn xã hội. Trong nhiều thập kỷ, dưới thời nhà độc tài phát xít Francisco Franco, đất nước này đã nằm dưới vỏ bọc đạo đức của tư tưởng Công giáo bảo thủ và gia trưởng. Nhưng sau cái chết của Franco vào năm 1975, với sự chuyển đổi sang chế độ dân chủ, đã xuất hiện một sự "khám phá". Những người trẻ tuổi đã đột nhiên tham gia vào một cuộc đua vô nghĩa để tăng lên số lượng và sự phức tạp của các cuộc quan hệ tình dục.

Một video clip ghi lại cảnh nhiều nam thanh niên đầu không đội mũ bảo hiểm, vừa chạy vừa "bốc đầu", rồi lạng lách, đánh võng trên đường phố.

Đối với Việt Nam, câu chuyện về những người trẻ bối rối được Nguyễn Huy Thiệp kể lại một cách mạnh mẽ trong cuốn tiểu thuyết tuyệt vời của ông: "Tuổi 20 yêu dấu". Nó kể về những chàng trai trẻ tuổi đang vật lộn với ma túy, say mê đua xe và hoàn toàn không quan tâm đến học tập, làm việc hay chăm sóc gia đình. Giống như các tác phẩm khác của Nguyễn Huy Thiệp, tiểu thuyết này truyền tải một cảm thức về sự hỗn loạn đạo đức sâu sắc.

Mỹ vào những năm 1950, Tây Ban Nha vào những năm 1980 và Việt Nam vào những năm 2000 có điểm chung. Ở cả ba quốc gia, đó là thời kỳ thịnh vượng kinh tế chưa từng có và sự chuyển đổi xã hội mạnh mẽ, đứt gãy. Và trong mọi trường hợp, sự rộng rãi đột ngột của những nguồn lợi tức và cơ hội khiến tâm lý kỷ luật và hi sinh của thế hệ cũ dường như vô lý với nhiều người trẻ.

Những chuyển đổi kiểu này không kéo dài mãi mãi. Sớm hay muộn, một trạng thái cân bằng mới sẽ được hình thành. Mỹ và Tây Ban Nha ngày nay là những nền kinh tế tiên tiến với xã hội tốt đẹp. Mối quan tâm về những kẻ nổi loạn vô cớ hoặc quan hệ tình dục bừa bãi đã biến mất.

Tôi không nghi ngờ rằng một ngày nào đó Việt Nam cũng sẽ trở thành nền kinh tế tiên tiến, và tôi không thực sự lo lắng về sự suy đồi đạo đức kéo dài. Trên thực tế, tôi ấn tượng bởi đạo đức làm việc vững chắc và ý thức trách nhiệm mạnh mẽ của người Việt Nam.

Nhưng sự chuyển mình này có thể phải trả giá đắt!

Martin Rama (Chuyên gia kinh tế Ngân hàng thế giới)

Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả